‘
Spor sakatl?klar? do?rudan hekimi ilgilendiren bir konudur. Bu nedenle bu b?l?mde sadece baz? istatistik ve temel bilgileri ve de tan?mlar? bulacaks?n?z. Unutulmamas? gereken bir spor yaralanmas? veya sakatl??? durumunda ilk yap?lmas? gereken uzman bir hekime ba?vurmakt?r.
Genel Bilgiler
Sportif yaralanmalar, genelde spor dallar?na ?zg? ?zellikler i?erir. ?e?itli spor dallar?ndan baz? ?rnekler verirsek, ??yle bir tablo ile kar??la??r?z:
Ege ?niversitesi T?p Fak?ltesi Ortopedi ve Travmatoloji Klini?i’nde 1983-87 y?llar? aras?nda yap?lan bir ara?t?rmada, be? y?ll?k periyot s?resince klini?e ba?vuran 1560 spor yaralanmas? vakas? incelenmi?tir. Yaralanmalar?n y?zde 22’si kont?zyon (ezilme), y?zde 20’si frakt?r (k?r?k) olarak bulunmu?tur. En s?k yaralanan b?lgenin ise y?zde 60 ile alt ekstremite (alt taraf) oldu?u belirlenmi?tir. Ayr?ca sporcularda sportif yaralanmalar?n d???nda, bir de overuse (a??r? kullanma) k?kenli ?ok say?da yaralanma g?r?lmektedir.
Girgin, futbolcularda genellikle s?yr?klar, ezikler, y?zeysel ekimozlar (??r?kler), basit kas travmalar?, kas kramplar?, basit ayak bile?i burkulmalar?, basit burun kanamalar?, bel ve s?rt b?lgesinde ge?ici yaralanmalar, boyun b?lgesi travmalar?, ka? ve ba? b?lgesi yaralanmalar? g?r?ld???n? belirtmektedir.
Basketbolcularda ise yumu?ak doku lezyonlar? (kont?zyon, hematom, y?z yaralanmalar?, lif kopmalar?, kramplar vb), eklem travmalar? (ba? lezyonlar?, menisk?s lezyonlar?, omuz ??k?klar?), k?r?klar ve b?y?k yaralanmalar g?r?lebilmektedir.
Ko?ucular ?zerinde yap?lan bir ?al??mada da sporcularda en ?ok kas ve tendon zorlanmalar?, eklem ve ba? yaralanmalar? ile menisk?s lezyonlar? g?r?ld??? saptanm??t?r. Bunlar?n nedeni olarak da antrenman (yanl?? antrenman, a??r antrenman ve antrenman s?ras?ndaki ani de?i?iklikler), anatomik fakt?rler ile ayakkab? ve zemin g?sterilmi?tir.
Halterde daha ?ok yumu?ak doku yaralanmalar? s?kl?kla g?r?lmektedir. Bu yaralanmalar haltercilerin g?vde ve g???s kafesi kaslar?nda, s?rt kaslar?nda ve el bile?inde ortaya ??kabilir.
Boks ?zelinde ise en ?ok yaralanan b?lge y?zd?r. Bilindi?i gibi boks sporunda ?ncelikle yumruklar?n hedefi y?z ve ?enedir. Bu nedenle y?zde hafif ekimozlardan (??r?klerden) ba?lamak ?zere, ?nemli k?r?klara ve y?zdeki organlar?n ciddi yaralanmalar?na kadar de?i?ik derecelerde yaralanmalar g?r?lebilir. En ?ok yaralanma kas yar?lmalar?d?r. Ayr?ca ikinci planda ve zamanla olu?an yaralanma ise boks?rlerde burun kemi?inin k?r?lmas?, ??kmesi ve burundaki konkalar?n deviasyonudur. Bilindi?i gibi boksta ge?ici ?uur kay?plar? s?k g?r?l?r. Bu al?nan darbenin ?iddetine, sporcunun dayan?kl?l???na ve tecr?besine ba?l? olarak farkl? s?relerle devam eder. Ge?ici ve kal?c? beyin zedelenmeleri boksta g?r?len olaylard?r.
Judocularda el bile?i ve parmakla ilgili yumu?ak doku yaralanmalar?, diz b?lgesinde sathi s?yr?k, intra ve ekstra artik?ler hematom (eklem i?i ve d???na kan birikmesi), ba?, kaps?l ve men?sk?s lezyonlar? (yaralanmalar?) ile ?e?itli kafa travmalar? g?r?lebilir.
Kayak??larda ise ayak bile?i yaralanmalar?, krus (bacak) yaralanmalar?, diz eklemi yaralanmalar?, kafa travmalar?, omurga yaralanmalar?, donmalar ve ultraviyole yan?klar? g?r?lmektedir.
1-Spor sakatl??? nedir?
Spor sakatl?klar? genel olarak sportif aktiviteler s?ras?nda meydana gelen her t?rl? hasar?n kolektif ad?d?r. Groh’a g?re spor yapan 40 ki?i ba??na a?a?? yukar? b?y?k bir kaza, 4000 ki?ide bir sakatl?k durumu ve 40. 000 ki?ide bir de ?l?m vakas? d??er. Spor dallar?na g?re kazalarda ba?ta %10 ile futbol gelmektedir bunu % 6 ile g?re? % 3ile hentbol ve boks izler atletizmde % 1 kayakta ise % 0. 5 tir.
2-Spor sakatl?klar?n?n nedenleri nelerdir?
Spor sakatl?klar?n?n olu?ma nedenlerini iki ana grupta toplayabiliriz. Bunlar internal (ki?isel) ve eksternal (?evresel) nedenlerdir. Ki?isel nedenler: Fiziksel eksiklikler, fiziksel uygunluk ‘aerobik dayan?kl?l?k, kuvvet, s?rat, beceri, ?eviklik), psikolojik fakt?rler ‘konsantrasyon, riski kabullenme), fiziksel yap? ‘boy, kilo, eklem stabilitesi, v?cut ya? dokusu y?zdesi), ya?, cinsiyet. ?evresel nedenler: Sporun tipi, sportif aktivite s?resi, hadisenin yap?s?, rakibin ve tak?m arkada?lar?n?n rol?, zeminin durumu, ???k, emniyet tedbirleri. , yava?lama i?in yeterli mesafe, malzemeler, iklim ko?ullar? ‘?s?, nem, r?zgar) antren?r, ma? y?netimi ‘kurallar ve hakemlerin kurallar? uygulamas?).
3-Spor sakatl???n?n ciddiyeti nedir?
Bir spor sakatl???n?n ciddiyet derecesini anlayabilmek i?in alt? temel olguyu de?erlendirmek gerekir. Bu olgular; spor sakatl???n?n tabiat?, tedavi ?ekli ve s?resi, sporda uzak kal?nan s?re, kaybedilen i?g?n?, kal?c? hasar, maliyet. ??te, bir spor sakatl???n?n ciddiyeti bu olgular?n tek tek ele al?n?p, de?erlendirilmesi sonucu anla??l?r.
4-Spor sakatl?klar?n?n ?nlenmesindeki genel kurallar nelerdir?
?ncelikle ilk yap?lmas? gereken konu sporcular?n periyodik sa?l?k kontrollerdir. Bu kontroller ile sezon ba??nda sporcunun mevcut durumu ortaya konulur. Eksiklikleri belirlenir ve o eksikliklerin giderilmesi i?in gerekli ?nlemler hekimin ?nerisi ?er?evesinde al?n?r. Bu noktada belirlenen eksiklikler hem fizyolojik parametreler, hem fiziksel uygunluk, hem de direkt sa?l?k ile ilgili eksiklerdir. Spor sakatl?klar?n?n olu?mas?nda en ?nemli etkenlerden biri yetersiz ?s?nmad?r. Bu nedenle ?s?nmaya, ?zellikle stretch ‘germe) egzersizlerine b?y?k ?nem verilmelidir. Burada fiziksel aktivite sonras? yap?lacak so?uma da ?nem ta??maktad?r. Her aktivite sonras? mutlaka so?uma da ?nem ta??maktad?r. Her aktivite sonras? mutlaka so?uma egzersizleri yap?lmal?d?r.
5-Kas yorgunlu?u nedir?
Antrenmans?z sporculara da a??r ve al??mam?? kas kas?lmalar?ndan 1-2 g?n sonra ortaya ??kar. Ayn? zamanda a??r sportif yar??malardan sonra da sporcularda g?r?len akut (k?sa s?reli) kas a?r?lar?d?r. S?z konusu kaslar her hareket denemesi s?ras?nda ve dokununca a?r?l?, bazen ?i? ve serttir. Sporcular aras?nda “haml?k” olarak adland?r?l?r. Kas yorgunlu?u ile ilgili ?e?itli hipotezler ortaya s?r?lm??t?r. Bunlardan baz?lar ?unlard?r: a. Metabolizma bozuklu?u hipotezi: Laktik asit (s?t asidi) ve di?er asitli metabolizma art?klar?n?n birikmesi.
b. ?ltihap hipotezi: Aseptik, asidoza ba?l? iltihap.
c. Kas sertle?mesi hipotezi: Kas?n a??r? derecede sertle?mesi.
d. Mekanik hasar hipotezi: Kas zorlanmas?, kas gerilmesi.
Kas yorgunlu?unun ?zellikle negatif i? (fren g?revi) yapan kaslarda meydana geldi?i g?zlenmi?tir.
6-Kas yorgunlu?u nas?l atlat?l?r? Kas yorgunlu?unun hi?bir tedavi yap?lmadan, salt istirahat ile 3-4 g?n i?inde ge?ti?i ve a?r?lar?n dindi?i bilinmektedir. Bu konudaki h?zland?r?c? genel ?nlemler olarak ?unlar ?nerilebilinir:
a. Sauna, b. 26-28 derece s?cakl?kta y?zme havuzu, c. S?z konusu kaslar ?zerine ?l?k ?slak kompresler, hafif masaj antifilojistik ila?lar (voltaren, tilcotil gibi) antioksidan C ve E vitamini.
7- Strain (Kas gerilmesi) nedir?
Kas gerilmesinde her zaman geri d?n??? (reversibl) bir i?levsel kas yaralanmas? s?z konusudur. Bu noktada ani eksantrik (kas?n boyunun uzad???) kas faaliyeti s?ras?nda kas elastikiyetinin s?n?r?na eri?ti?i, fakat bu s?n?r?n a??lmad??? bir durum s?z konusudur. Bu s?n?r?n a??ld??? noktada art?k kas gerilmesinden s?z edilemez, o zaman kas zorlanmas? veya parsiyel kas y?rt?lmas?ndan s?z edilir. Kas gerilmesi kas liflerine paralel meydana gelir. ?zellikle de kas-tendon ba?lant? b?lgelerine rastlar.
8-Kas zorlanmas? nedir?
Burada birka? veya bir?ok kas lifi anatomik olarak zarar g?r?r. Kas zorlanmas?nda kas liflerinin s?kl??? ve elastikiyeti zorlan?r. Ba? dokusu ve tek tek kas lifleri kopar. Kas?n devaml?l??? korunur.
9-Parsiyel (K?smi) kas y?rt??? nedir? Burada kas lifi demeti b?y?k oranda zarar g?r?r. Parsiyel (k?smi) kas y?rt???nda yerinde kas liflerinin b?z?lmesi s?z konusu olur. Parsiyel (k?smi) kas y?rt??? maksimum kontraksiyon (kas?lma) s?ras?nda olu?ur. Bunu uyaran etken, tek tek kas liflerinin geriliminin ani de?i?imi ile ortaya ??kan hareket uyumsuzlu?udur. Bu de?i?im iki etken sonucu olu?ur: a. Kuvvetli diren?. b. Z?t kaslar?n kontraksiyonu
10-Kas y?rt?lmas? nedir?
Kas y?rt?lmas?nda elle hissedilebilen ve g?zle g?r?lebilen bir kas erimesi s?z konusu olmaktad?r. Kas y?rt?lmas? birdenbire olur ve buna ilgili kas gruplar?nda ?iddetli a?r? e?lik eder. Kas y?rt?lmas?n?n nedenleri iki tanedir: a. Maksimal kontraksiyonda (kas?lmada) hareket koordinasyonsuzlu?u.
b. Kas?lm?? kas?n ?iddetli bir dirence kar?? ani hareketi.
11-Kas y?rt???n? haz?rlay?c? etkenler nelerdir?
Bu etkenler d?rt ana ba?l?k alt?nda toplanabilir. Bu ba?l?klar s?ras?yla ?unlard?r:
a. So?uk ve kaslar?n yetersiz kanlanmas? (yetersiz ?s?nma).
b. Lokal ve genel a??r? yorgunluk.
c. Yetersiz antrenman d?zeyi.
d. Yar??ma ?ncesi yap?lan yetersiz haz?rlanma
12-Myositis ossificans (Kas kemikle?mesi) nedir?
Kas kemikle?mesi gizli kas yaralanmalar?n?n istenmeyen sonu?lar?ndan biridir: Burada bir kas yaralanmas?n?n, ?e?itli nedenlerle tam olarak tedavi edilmemesi sonucu kas i?inde kemi?e benzer bir yap? olu?ur. K?saca iyi tedavi edilmemi? kont?zyon ve hematomun s?k rastlanan bir komplikasyonudur. Bu da kas?n ait oldu?u eklemde a?r? ve ?al??ma bozuklu?una yol a?mas? demektir.
13-Kas kemikle?mesi neden olu?ur?
Kas kemikle?mesi a?a??daki nedenlerden olu?ur:
a. Tam iyile?memi? kas yaralanmas?na y?klenilme.
b. Nedbe olu?mas?n? ?nleyecek ila?lar?n o d?nemde lokal olarak kullan?lmas?.
c. Yen kas zorlanmas? ve kanamalara neden olabilecek ?ekildeki masajlar, yanl?? masaj.
14-Kas kemikle?mesi genelde nerede g?r?l?r?
Kas kemikle?mesi genelde sporcularda M. Quadriceps femoris (D?rtba?l? uyluk kas?) ile kal?a addukt?rlerinde (baca??n i?eriye do?ru kapanmas?) g?r?l?r. 15-Eklem faresi nedir?
Eklem faresi, herhangi bir nedenle bir k?k?rdak par?as?n?n kopup, eklem i?inde hareket etmesidir. Sonu?ta bu olu?um eklem fonksiyonlar?n? bozar.
16-Masaj?n spor yaralanmalar?ndaki rol? nedir?
Sportif kas yaralanmalar?ndan korunmada ve yaralanman?n tedavisinden sonra masaj bir rol oynamaktad?r. Masaj, kaslar? maksimum ?al??maya haz?rlamakta ve kas yaralanmalar?ndan korumaktad?r. Ayr?ca, antrenman veya yar??ma sonras? olu?an yorgunluk verici maddelerin kas h?crelerinden daha s?ratli uzakla?mas?na yard?m eder. Masaj?n fizyolojik etkileri ?unlard?r:
a. Kan ve lenf dola??m?n? d?zenler: Burada refleks yoluyla arteriol (k???k atardamar) ve kapillerin geni?lemesini sa?lamak suretiyle aktif rol oynar. Venlerin ‘toplardamarlar) bo?almas?na yard?mc? olmak suretiyle de mekanik olarak g?rev yapar.
b. Uyarma ve sakinle?tirme yoluyla sporcunun kendini subjektif olarak daha iyi hissetmesini sa?lar.
17-So?uk tedavisi ne zaman yap?lmal?d?r?
So?uk tedavisi, sportif sakatl?klar?n tedavisinde kullan?lan ana tedavi y?ntemlerinden biridir. So?uk tedavisi yaralanmadan sonraki ilk 48-72 saat i?inde yap?lmal?d?r.
18-So?uk tedavisinin yarar? nedir?
So?uk uygulama ile yaralanan b?lgede kan ak?m? azal?r. Dolay?s?yla kanama azal?r. T?m spor yaralanmalar?ndan veya sakatlanmalar?ndan sonra ?i?lik ve kanamaya ait i?aretler kaybolana kadar so?uk tedavisi yap?lmal?d?r.
19-So?uk tedavisi nas?l yap?lmal?d?r?
So?uk uygulamas? 2 saatte bir, 20 dakikay? ge?memek kayd?yla buz torbalar? ile uygulanabilir. Bir g?nde toplam uygulama s?resi 2 saati ge?memelidir. E?er so?uk tedavisi derin dondurulmu? jellerle yap?l?yorsa, 20 dakika yerine 13-14 dakika yeterlidir. So?uk uygulanan alanda deri direkt temastan korunmal?d?r.
20-Bandajlaman?n ?nemi nedir?
Eklemde instabilite (sabitli?ini yitirmesi) olmas? spor sakatl??? i?in haz?rlay?c? bir fakt?r? olu?turmaktad?r. Bandaj ?zellikle instabil eklemlerde fizyolojik hareketlilik s?n?rlar?n?n ?tesinde olabilecek hareketlere kar?? eklemi korur.
21-Kont?zyon nedir?
Direkt bir travma kar??s?nda cilt alt?nda dokular?n a??r? derecede ezilmesidir. K?lcal (kapiller) damarlardaki kan cilt alt?nda toplan?r ve bir ?i?lik olu?turur. 22-Hematom nedir?
Travma (darbe) ?iddeti ile k?lcal damarlardan d??ar?ya ??kan kan?n yumu?ak k?s?mlar aras?nda belirli birsahada toplanmas?ndan ibarettir.
23-Frakt?r (K?r?k) nedir? Travma (darbe) ve di?er nedenlerle kemi?in anatomik b?t?nl???n?n bozulmas?na k?r?k denir. Kemi?in devaml?l???n?n bozulmas? basit bir ?atlak, geni? bir ayr?lma veya ?ok par?al? olabilir.
24-K?r?k neden olu?ur?
Genel olarak k?r?klar ya travma (darbe) ile olu?ur ya da patolojik (hastal?k) nedenlerle olu?ur. Burada travmaya (darbe) dayal? k?r?klar?n olu?mas?nda kemi?i d??tan ve i?ten etkileyen kuvvetlerin ?iddeti, travman?n (darbe) geli? y?n? ve etkileme s?resi k?r???n durumunu belirler. K?r???n olu?mas?na neden olan kuvvetler itici, ?ekici, s?k??t?r?c? veya makaslay?c? kuvvetler olabilir. Ayr?ca hastal?k, yorgunluk veya ya?l?l?k nedeniyle doku direncinin bozulmas?, kemiklerde k?r?k olu?mas?na neden olur.
25-Fiss?r (?atlak) nedir?
?atlak ?z?nde bir k?r?k ?e?ididir. Burada yani ?atlakta kemi?in devaml?l??? sadece bir ?atlak ile bozulmu?tur.
26-Distorsiyon (Burkulma) nedir?
Burkulma bir eklem zorlanmas?d?r. ?? ?e?it burkulma vard?r. Birinci derece burkulmada eklem hafif zorlanm??t?r. ?kinci derece burkulmada eklem ba?lar?nda baz? kopmalar olu?mu?tur. ???nc? derecede burkulmada ise ba?lar tamamen kopmu?tur.
Sauna
Sauna ?s?s? 80 C ile 100 C aras?nda de?i?en kuru s?cak hava banyosudur, zaman zaman ocak ?zerine su d?k?lerek buhar ??k??? sa?lanabilir.Sporcular saunan?n antrenman ve yar??mada performans? y?kseltici ayn? zamanda da koruyucu ve iyile?tirici etkisinden yararlan?rlar.
Saunada metabolizma h?z? hipertermi ve hiperemiye ba?l? olarak normalin % 40 ?st?ne ??kabilir. Ayr?ca doku rejenerasyonu stim?le olur, kas?n hipertrofi egilimi desteklenir ve yorgunluktan kurtulmas? daha h?zl? olur. Belirgin nab?z art??? ile dola??m? ?al??t?r?c? etki yapar. 180 in ?zerinde ta?ikardiye ula??labilir. Bu nab?z art???na kar??n kuvvetli periferik dilatasyon nedeniyle dola??m ?zerine binen ger?ek y?kd???k olmaktad?r.Yap?lan ?al??malar 90 C s?cakl?ktaki bir saunada 15 dk. s?reyle kalman?n nab?z a??s?ndan ayn? s?rede 3000 m. lik ko?uya e?it oldu?unu g?stermi?tir.
Kondisyon antrenmanlar?nda haftada bir yada iki kez saunaya girilmesi yeterlidir ve her seferinde saunada 15 dk. dan fazla kal?nmamal?d?r. Antrenman ve yar?? performans? ?zerinde artt?r?c? etki sa?lamak i?in sporcunun yar??tan ?nceki g?n saunada ?ok uzun olmayan bir s?re kalmas? faydal? olabilir. Sauna sonras? yeterli so?uma sa?lanarak terleme s?resinin uzamas? engellenmelidir.
Sauna ?zellikle masaj, hava ve g?ne? banyolar?yla birlikte kullan?lmal?d?r. Sauna sonras? antrenman yap?lmamal?d?r.
Saunan?n kilo verme ve al?nan alkol?n vucuttan at?lmas?n? sa?lad??? konusunda ?ok ta do?ru olmayan bir inan?? vard?r. Sauna sonras? olu?an kilo kayb? genellikle yaln?zca g?r?n??tedir. Bunun sebebi terleme ile olu?an su ve elektrolit kayb?d?r. A??r? s?re saunada kal?nmas? metabolik dengeyi ve osmotik durumu bozarak yorgunlu?a sebep olur.
Sauna kullan?m?n? nas?l olmas? gerekti?i a?a??daki ?ekilde a??klanm??t?r. 
‘