I. SPORCULARA KULLANIMI YASAK OLAN FARMAKOLOJİK MADDE GRUPLARI
A. Uyarıcılar [ Situmulanlar (Kafein, Kokain)];
B. Narkotic Analjezikler;
C. Anabolik Maddeler;
D. İdrar Söktürücüler ( Diüretikler );
E. Peptit Hormonlar ile bunların etkilerini taklit eden maddeler ve benzerleri, [glupkoprotein hormonları ve analogları (Büyüme Hormonu)].
II. SPORCULAR TARAFINDAN KULLANIMI YASAK OLAN YÖNTEMLER
A. Kan dopingi;
B. Yapay oksijen taşıyıcılarının veya plazma genişleticilerinin kullanımı
C. Farmakolojik, kimyasal ve fiziksel uygulamalar
III. KISITLAMAYA BAĞLI İLAÇLAR
A. Alkol;
B. Kannabinoidler
C. Lokal anestetikler;
D. Beta Blokerler;
E. Glukokortikosteroidler (Tıbbi kullanımı).
İLAÇLARIN PERFORMANS ETKİLERİ
A UYARICILAR (Stimulanlar)
Sporcunun beyin ve vücut kısımlarının hızını artırmak için merkezi sinir sistemini direkt olarak etkileyen bu tür ilaçlar kullanılır. Bunlar (doğal olarak salgılanan ?Savaş veya Uç? hormonu olarak adlandırılan) adrenalin salımını uyarırlar. Kokain ve amfetaminler, kafein, nikotin sporcular tarafından stimulanlar olarak kullanılır. Bunlar sporcunun kendini uyanık hissetmesini sağlar. Yan Etkileri: vücut ısısının artması, hızlı soluma, kalp atımı ve kan basıncının yükselmesi, koordinasyon problemleri, ve saldırgan davranışlar. Sporcular vücut ısılarını düşürmedikleri için ölebilirler.
Amfetaminler
İnsanda psişik eksitasyon ve ofori yapar, yorgunluk ve uyku halini azaltır. Spontan hareketleri arttırır, kişinin bir konu veya bir olay üzerinde konsantre olma yeteneğini arttırırlar.
Fiziksel performansı ve mental performansı arttırırlar. Fiziksel performansı arttırması nedeniyle bütün sportif yansımalarda doping yapmak için suiistimal edilirler.
Etkileri
1- Sistolik ve diastolik kan basıncında artış
2- Kalp atım hızında artış
3- Beyin O2 tüketiminde artış
4- Metabolik hızda artış
5- Düz kaslarda gevşeme yaparlar.
Santral sinir sistemine olan etkileri
1- Reflekslerde artış
2- Psiko-motor performans artışı
3- Toplam uyku süresi ve REM uykusunda azalma
4- Tükürük salgısında azalma
Yan Etkileri
Doza, süre ve kullanım sıklığına bağlıdır. Düşük dozlarda bile görülebilir, yüksek dozlarda yan etkiler belirgindir. Sinirlilik, huzursuzluk, ağız kuruluğu, paranoid psikoz, kalp ritim bozuklukları
Efedrin
Ephedra bitkisinin türlerinden elde edilir. Günümüzde sentez suretiyle elde edilir.
Etkileri (Etkileri amfetamine benzer)
-Kalp üzerindeki stimulan etkisi nedeniyle kalp debisini arttırır.
-Damar yataklarını çoğunda vazokonstrüksiyon (daralma) yaparak sistolik ve diastolik kan basıncı arttırır.
-Santral Sinir Sistemini( merkezi s.s.) uyarırlar.
-Nazal dekonjeston olarak sprey ve burun damlası olarak kullanılır.
-Akut bron?it olgular?nda brokodilator dekonfeston etkisi için ve hafif nöbetlerle seyreden astım olgularında ağızdan verilir.
-Akut bronşit olgularında öksürük gideren preparatlara ilave edilir.
Yan Etkileri
-En sık görülen yan etkileri sinirlilik, tremor uykusuzluk ve iştah azalması
-Kan basıncında yükselme
-Taşikardi
Sporda Kullanımı
Sporcular tarafından sürat ve kuvveti artırdığı gerekçesiyle kullanılır.
Kafein
Serebrokotikal stimulatör olarak rol oynayan ve epinefrini serbest bırakmak için adrenal medullayı uyarabilen ksantindir. Kafein aynı zamanda kalbide uyarır.(dinlenmede kalp hızı ve kontraktilitesinin her ikisinin birden perifer vazodilasyona neden olur.ve sodyumun renal tübüler reabsorbisyonunu ( böbrekte yeniden geri emilim ) bloke ederek bir diüretik olarak rol oynar. Kafeinin egzersiz süresince ,bir enerji kaynağı olarak serbest yağ asitlerinin kullanımın artıracağı teorisi bulunmaktadır. Böylece maraton ve ultra maraton gibi uzunsüren aerobik dayanıklılık yarışmalarının en sonunda kas glikojeninin kullanılmasına yol açmaktadır. Bir ergojenik yardımcı olarak kafeinin kullanılması tehlikelere neden olabilmektedir. Diüretik ve kardiyak stimülatör özelliği EKG ( Elektrokardiyogram ) aritmilerinin riskini artırabilir.uyku hali yaratır ve alışkanlıkta yapabilmektedir. Uluslar arası olimpiyat komitesi (IOC)belirli dozun üzerindeki kafein kullanımını yasaklamıştır.1984 olimiyatlarında idrarda kafein miktarının üst sınırı 15 ml iken 1986 olimpiyatlarında bu sınır 12 ml ye kadar düşürülmüştür.
B. ANALJEZİKLER
Merkezi sinir sisteminin depresanı (bastırma=inhibe etme) veya ağrı gidericisidir. İki grupdan oluşur. Narkotik analjezikler: heronin, morfin, petidin, kodein ve narkotik olmayan veya parasetemol ve aspirin gibi daha az analjezikler. Narkotik analjezikler modern tıpta en güçlü ağrı kesici olarak önemlidirler. Sporcular sakatlık sonrası ağrıyı önlemek amacıyla kullanırlar. Yan etkileri: denge ve koordinasyon kaybı, konsantrasyon eksikliği, uykusuzluk, yavaş nefes alma, mide bulantısı ve kusma. Mide bulantısı ve kusma, daha az dozajlı analjeziklere geçilmediği taktirde, mide kanaması ve böbrek hasarlarıyla sonuçlanabilir.
C. ANABOLİK STEROİDLER
Testesteron hormonunun yapay versiyonudur. Erkeklerde kadınlardan daha fazla bulunur. Sporcular testesteronu kas gelişimlerinin daha büyük olması için kullanır.
Genel etkileri
-Primer cinsiyet karakterinin gelişmesini sağlar.
-Protein anabolizması artar, katobolizması azalır.
-Kas, kemik ve deri dokusuna anabolik etkide bulunur.
-Vücut görünümünde ve kişilik yapısında belirgin derecede değişiklik oluşturur.
Yan Etkileri
-Kan pıhtılaşma faktörlerinde bozulma
-Uzun süreli kullanımında, üreme organlarının zarar görmesi ve cinsel istek azalması.
-Saldırganlık-huzursuzluk
-Karaciğer hasarı ve tümörlerinde oluşma ihtimali
-kalp hastalıkları,
-böbrek hasarı.
Sporda Performansa etkileri
Anabolik streoidler kas kitlesi ve kas gücünü arttırıyorlar mı? Kişi eğer önceden kaslarını geliştirdiyse, şiddetli egzersiz programı uyguluyorsa ve proteinden zengin diyet alıyorsa bu sorunun yanıtı evet.
D. İDRAR SÖKTÜRÜCÜLER ( Diüretikler )
Sporcunun idrar miktarını artırarak, alınan doping maddelerinin idrardaki konsantrasyonunu azaltmak ve bu maddeleri saklamak amacıyla kullanılır. Ya da box, güreş, judo, kürek gibi sporlarda sporcular genellikle kilo düşmek amacıyla kullanır.
Böbrek tübülüslerin belirli bölgelerinde Na+ ve/veya Cl- iyonunun geri emilmesini, suyun geri emilmesini azaltırlar. Sonuç olarak Na+ ve H2O atımını arttırırlar, su ve tuz dengesini negatifleştirir. Diüretikleri kullanan sporcular vücut da aşırı su kaybı riski altındadırlar.
Yan etkileri: baş ağrısı, halsizlik, baş dönmesi, mide bulantısı, koordinasyon kaybı, kramplar, su kaybı nedeniyle böbrek ve kalp yetmezliği , ritm bozuklukları, Hiperglisemi ( Kan şekeri konsanstrasyonu ) normalden yüksek olması, Ürik asit miktarında artış ,sindirim sistemine ait düzensizlikler, aerobik kapasitede ( oksijen kullanım kapasitesi ) azalma.
F. PEPTİD HORMONLAR VE BUNLARIN ETKİLERİNİ MADDELER VE BENZERLERİ
1 .Kariyonik Gonadotropin ( hCG ) ve benzer aktivitesi olan diğer bileşiklerin kullanımı, dışarıdan alınan ( ekzojen ) testosteron alımına eşdeğer olduğu kabul edilirve sadece erkek sporcularda kullanımı yasaktır.
2. Salgılanan ve sentetik gonadotropin [( LH ) Luteotropik Hormon ? Prolaktin ] : Doğum sonu memelerde süt meydana gelişini uyarıcı hormon. Sadece erkek sporcularda kullanımı yasaktır.
3. Kortikotropin (ACTH – adrenokortikotropin) oral uygulamasının ( ağız yolu ile alımı ), kas içi veya damar içi kortikosteroid uygulamasına eşdeğer olduğu kabul edilir.
4.Büyüme Hormonu (Growth Hormon), Hipofiz bezinin ön kısmında yapılır. Bu hormon büyüme yanında, aralarında şeker ve yağ dönüşümlerinin de bulunduğu pek çok fonksiyondan sorumludur. Hücre içi yağ yıkımını sağlayarak daha fazla enerji oluşturulmasını sağlar. Yarışma öncesi kullanımının anabolik streoid alımına eşdeğer olduğu kabul edilir. Bu hormonun kas gücünü artırmak amacıyla birçok sporcu tarafından kullanıldığı bilinmektedir. Kas gelişimi ve boyun uzamasında etkilidir. Kasların gelişimi ve sürat ve kuvvetin gelişeceğini umarak yapay yollardan da growth hormon üretilmektedir. Yan etkileri de ayak ve yüzün aşırı büyümesi (akromegali), eklem ve kas problemleri, şeker hastalığı ve kalp hastalığıdır.
5.Eritropoetin ( EPO ), böbreklerde üretilen bir hormondur, kan hemoglobin düzeyi ve oksijen yoğunluğundaki düşüşle salınır , kemik iliğini uyararak kan yapımını artırır.Doğal eritropoetin ve üretilen yapay eritropoetin kemik iliğinde aynı etkiyi gösterirler.Eritropoetin yapay üretildikten sonra kan dopingine alternatif olarak kullanılmaya başlamıştır.Eritropoetin kan dopinginden daha tehlikelidir.Damar içi pıhtılaşmalar ve viskozitesi artan kanın vital ( hayati ) organlarda akımının azalmasıdır. Kalp ve beyinde oksijen eksikliğine bağlı olarak ani ölümler görülebilir.
6. İnsülin: pankreastan salınan bu hormon, kan şekerinin kullanılması için gereklidir.Kan plazmasında yemeklerden sonra şeker seviyesinin artmasından sonra salgılanır. Ayrıca insülin, kasa ve bağ dokularına glikozun taşınmasını; karaciğerde glikojenin parçalanmasını artırır; karaciğerde glikojenin yeniden yapımını önler, ayrıca , kandaki glikoz seviyesinin düşmesinden sonra, protein ve yağ metabolizmasında görev alır, hücrelerde aminoasit kullanımını artırarak protein ve yağ sentezini artırır.İnsülin, sadece insüline bağımlı şeker hastalığı ( diabet ) olduğu kanıtlanan sporcuların tedavisinde kullanımı serbesttir.Sporcunun insülin kullanması gerektiği takım doktoru veya endokrinoloji uzmanı tarafından yazılı olarak bildirilmelidir.
Sporcunun idrarında anormal miktarda E sınıfından bir endojen hormonun veya bunların tanınmasına yardımcı olan bileşiklerin bulunması, sadece fizyolojik veya patalojik ( hastalık ) nedenlere bağlı olduğu kanıtlanmadığı durumlarda suç sayılmaktadır.
II. SPORCULAR TARAFINDAN KULLANIMI YASAK OLAN YÖNTEMLER
1.Kan Dopingi: Bir başka bireyden alınan kanın veya sporcunun kendi kanının sportif performansı artırması amacıyla verilmesi kan dopingi olarak adlandırılır. Bu metot vücutta kan miktarının artmasına (dolayısıyla oksijeninde) organ ve kaslara daha çok oksijen taşınmasına müsaade eder. Kan dopingi genellikle pratikte dayanıklılık sporcuları (bisiklet, kürek, uzun mesafe koşuları, kros kayağı) tarafından enerji düzeyinin artırılması amacıyla kullanılmaktadır. Başkasının kanının kullanımında bir çok hastalığın ve özellikle AIDS?in bulaşmasına yol açabilmektedir.
2. Yapay oksijen taşıyıcıların veya plazma genişleticilerin alımı yasaklanmıştır.
3. Farmakolojik, kimyasal ve fiziksel uygulamalar. Doping kontrollerinde kullanılacak numunelerin doğruluk ve geçerliliğini değiştiren, değiştirmeye yeltenen veya değiştirmeyi amaçlayan yöntem ve maddeler farmakolojik (ilaç), kimyasal ve fiziksel uyğulamalarolarak adlandırılır.
III. KISITLAMAYA BAĞLI İLAÇLAR
A. ALKOL :
Alkol çok eski çağlardan itibaren cesareti artırmak ,yorgunlukla mücadele kişinin endişelerini unutmasına yardım ve ısınmak gibi amaçlarla kullanılmaktadır.alkolün reaksiyon zamanını artırdığı ileri sürülmektedir. Atıcılık gibi rekabete dayanan yarışmalardaki sporcular orta derecede alkol aldıktan sonra kendilerini daha iyi hissettiklerini ileri sürülmektedirler. Ancak doz önemlidir. Alkol töleransı kişiden kişiye çok değişir,hatta aynı bireyde zamandan zamana farklılık gösterir. Yüksek dozlardaki alkol santral sinir sisteminde kas koordinasyon bozukluğuna yol açar,karar verme yeteneğini bozar, inhibisyonları gevşetir. Bu etkileri ile sporcularda eğitim kondisyon ve perfonması bozulabilir.
Alkol kullanımı yasal değildir. Solunum havasındaki veya kandaki alkol seviyesi internasyonal bir federasyonun isteği doğrultusunda laboratuvar testleri ile saptanabilir.
Alkolun en önemli etkileri santral sinir sistemi stimulasyonu (uyarı) üzerindeki yaygın depresyon ve bu arada baskılamayı engellemeyi ortadan kaldırmaya bağlı olarak oluşan davranış etkilerdir. Yüksek dozda vücuda girdiğinde genel anestezi oluşturur, fakat bu amaçla kullanılmaz. Ufak miktarda alındığında sedasyon yapar. Kişide endişe, sıkılganlık ve sorumluluk duygusunu azaltır. Kişide kendini kontrol ve özeleştiri yeteneğini azaltır.
Sürekli ve fazla miktarlarda alkol alınması kısa bir zaman içinde performansı önemli derecede azaltır, vücuttan su kaybına neden olur ve vücudun susuz kalması da performansı ve sağlığı etkiler.
B. KANNABINOIDLER : İlgili kurumların kuralları gereği kannabinoidler ( marihuana, haşiş, esrar gibi) için test uygulanmaktadır. Haşiş, yağ ve balla karıştırılan esrar bitkisi olup haşhaştan faklıdır.haşhaş ise morfin ve benzeri alkaloitleri içeren bir bitkidir. Olimpik oyunlarda kannabinoidler için test yapılmaktadır.
MARİHUANA
-Kendir bitkisinden elde edilir.
-En belirgin etkileri santral sinir sistemi üzerine ve kardiyavasküler sistem üzerindedir.
-Birkaç marihuana sigarasının içilmesi mental yetenekte, algılamada, kas gücünde ve dengede bozulma oluşturur. Böylece sporcunun performansını bozabilir.
-Uzun süreli etkileri arasında kişilik değişiklikleri amaçlara ulaşma arzusunda ve ilgisinde azalma, sperm sayısında azalma ve pulmoner ( akciğer ) bozukluklar sayılabilir.
-Düşük dozlarda ağızdan verildiğinde yorgunluk, açlık ve soğuğa dayanma
gücünü arttırır. (Amtetamine benzer)Amfetaminler gibi ofori yapar.
C.LOKAL ANESTEZİKLER
Sinir lifleri ile uygun konsantrasyonlarda temasa geldiklerinde bu liflerdeki impuls (uyarı) iletimi reversibl ( tersine çevrilebilme ) olarak bloke eden ilaçlardır. Enjekte edilen lokal anesteziklere bazı durumlarda izin verilmektedir.
1- Kokain; Santral sinir sistemi uyaranı olarak rol oynayan koka bitkisinin yapraklarından türetilmiş bir alkoloiddir. İlk kullanımı, Peru?da İnkalarla başladığı ileri sürülmektedir. Kokain kullanımını Ferud?da uygulamıştır. Ayrıca Coca-cola nın ilk çıktığı yıllarda kokain içerdiği de bilinmektedir. Kokainin, birkaç kötü kontrollü çalışmada, egzersiz kapasitesini arttırdığı gösterilmiştir. Ratlarda ( fare ) yüzme süresini azaltmıştır, kullanımı yasaktır. Kokain,uygulandığı mukoza yüzeylerinden kolayca absorbe edilir ve sistemik etki oluşturur. Toksisitesinin ( zehir etkisi ) fazlalığı ve suistimal olasılığı nedeniyle tercih edilen bir yüzeyel anestezik değildir. Ancak Procaine (Nouacain), Xyloche (Lidokain) kullanımına izin verilir.
Kokain bağımlılığında amfetamın bağımlılığı gibi paranoid belirtiler, agresif ve antisosyal davranışlar mevcuttur.
2- Yalnız lokal ve intra-artiküler(eklem içi) enfeksiyonla verilebilir. (Damar içine vermesi yasaktır)
3- Sadece tıbbi kullanımı yapıldığı kanıtlamaktadır. (Detaylı olarak teşhis, ilacın ne yolla verildiği ve dozu İOC Tıp komisyonuna yazı ile bildirilmesi zorunludur.)
D. KORTİKOSTEROİDLER
Adrenal korteks tarafından salgılanan streoid yapılı kortizol ve aldosteron gibi hormonlar ve bunların sentez suretiyle yapılan aynı yapıdaki analoglarıdır.
Bunlar antinflamatuvar, antialerjik ve ummunosüpresit etkileri nedeniyle en sık kullanılan ilaçlardır. Kortikostreoidler ofori veya yan etkilere neden olabilirler ve bu yüzden lokal kullanımı hariç diğer sistematik kullanımlarında tıbbi kontrole ihtiyaç gösterirler.
1975 yılından beri I.O.C Tıp Komisyonu Olimpiyat Oyunlarında kortikostreoidlerin kullanımını sınırlayıcı kurallar getirmeye çalışmıştır.. Kartikostreoidlerin kullanımı, lokal kullanım (göz, kulak, deri için) aerosol tedavide (astma, allerjik, ritinit) ve lokal veya I. derecede artiküler enfeksiyonlar hariç yasaklanmıştır.
Bir takım doktoru kortikosteroid uygulayacaksa I.O.C Tıp komisyonuna bildirmek zorundadır.
E. BETA BLOKERLER
-Uygun dozlarda kalp dakika atım sayısını azaltırlar.
-Kalp atım sayısında azalma, kalp dakika atım hacminin de düşmesine yol açar.
-Kalp dakika atım sayısının ve kalp dakika atım hacminin düşmesi, aynı zamanda kalp kasının O2 ihtiyacını azaltır ve dolaşımdaki kandan daha az O2 çekilmesi sonucunu getirir.
-Genel kan basıncında düşme görülür.
-Taşikardi ve tremoru önler (el titremesi, istem dışı)
Bu tür ilaçlar kalp problemleri olan insanların tedavisinde kullanılır. A beta blokerler sporcunun kalp atımını ve kan basıncını azaltarak titremesini durdurur. Atıcılık ve okçuluk otomobil, bowling, kayak, atlama, bu tür ilaçları kullanır. Herhangi bir kalp problemi olmadan sporcuların kalp atımını yavaşlatmaları ve kan basıncını düşürmeleri tehlikelidir. Sporcuların kalp atımının çok düşmesi sonucunda ölmesi mümkündür.
Yan etkileri
-Bronkaspazm yaparlar ve kalp yetmezliğini arttırırlar. Bundan dolayı branşıal olanlarda kesinlikle kullanılmaz.
-S.S.S?ne etkileri var. Sersemlik, depresyon, halsizlik, hallusinasyon, impotons yapabilir.
-Aşırı hipertansiyon yapabilir.
-Diabette hipoglisemi belirtilerini maskeledikleri için kullanımlarına dikkat etmek gerekir.
Sporda kullanılmaları
-Noromuskuler koordinasyona fazla ihtiyacı duyulan, el titremesinin minimuma indirilmesi gereken kalp atımının hem sayıca, hem şiddet yönünden azaltılmasında fayda umulan sporlarda.
-Stres ve heyecan nedeniyle oluşan el titremesini önlemek amacıyla
-Silahlı atışlarda, kayaklama atlama, bowlingde, buz pateninde, okçulukta, araba yarışlarında, müzisyenler, sesi ve eli titreyen konuşmacılar.
-Sporla ilgili bir kullanım alanları da koronerkaya hastalarının sportif faaliyetleridir. Myokardi O2 ihtiyacını azaltarak onların sportif faaliyetlerde bulunmalarına yardımcı olurlar.
İlaç Kullanımına Alternatifler
Performansın artırılması için Steril ortamlarda ve yüksek teknoloji ile üretilen ilaçlar ve malzemeler, sporcuların sağlığını tehdit eden pek çok riskin azalmasında etken olmuştur. Örneğin, Laboratuarlar şimdi sterildir, ilaç üretimi sırasında ilacı etkileyebilecek her türlü mikroplardan arınmıştır, enfeksiyon riski taşımaz. Ancak, ilacın sporda yada tedavide kullanımı hala riskler taşımaktadır.
Bunun ötesinde performansı artırmak için daha doğal maddelerin kullanımı alternatif olarak önerilmektedir. Bu maddeler; amino asitler, bitki ve bitki kökleri, sportif içecekler ve elektrolit tamamlayıcıları. Vitaminler, mineraller, yağlar, şekerler ve karbonhidratlar performans artırıcıların doğal formudur. Eğer sporcunun vücudunda yeterli miktarda bu maddeler bulunuyorsa optimum (en uygun) seviyede performans gösterir. Sentetik ilaçlar, insani rekabeti doğal ortamından çıkarıp bilim dünyasında yarışmaya itmektedir.
Bu teknolojik gelişmeler insanların daha güvenli şekilde hile yapmasıyla kalmayıp ilaç kullanımının maskelenmesini de sağlıyor. Bu ilaçlar, yasaklanan herhangi bir maddenin varlığının maskelenmesini veya görünmesi için geliştirilmiştir. Bu maskeleyici ilaçlar sayesinde doping testlerinde ilaçlar bulunamaz ve kullanan sporcu kamufle edilir. Teknolojide gelişme oldukça doping testleri daha güvenilir olmaktadır. Bilim adamları, kendilerinden bir adım önde gibi görünen hilecilerle savaşmaktadırlar.
Türkiye?de bazı testler yapılamasa da performans artırıcı ilaç kullanımını araştırabilecek laboratuar mevcuttur. Demokratik ülkede yaşayan Türk sporcuları, dopingin etki ve yan etkilerini bilerek kendi seçimlerini yapmaktadırlar. Bazı ülkelerde, ilaç kullanımı doğal karşılanarak hükümet politikası halini almıştır. Dürüstçe mücadele etmektense ?neye mal olursa olsun? kazanmak daha önemlidir. Bir çok durumda ilaç kullanan sporcular vücutlarına neyi aldıklarını veya neyi enjekte ettiklerini bilmeden yapmaktadırlar. Bu maddelerin vücudun önemli organlarında kansere ve diğer hastalıklara sebep verdiği ispatlanmıştır. Bu ilaçlar fil dişi tozu, kaplan testisleri ve hayvansal steroidler gibi maddeleri içermektedir.
Gelecekte sporcuları antrenörler ve hükümetler gerçekten dürüstce kazanmanın önemini anlayacaklardır.
Kaynak: Doç Dr. Aysel Pehlivan
‘